W artykule prezentowane są wyniki monitoringu z języka polskiego uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych powiatu kwidzyńskiego w wojewódz- twie pomorskim (dalej nazywanego Powiatem Laboratorium) prowadzonego w latach: 2016, 2017, 2018 – każdorazowo pod koniec roku szkolnego (maj-czer- wiec). Liczba uczniów biorących każdorazowo udział w badaniu waha się w prze- dziale 480–5504.
Uczniowie objęci badaniem, o którym będzie mowa w dalszej części arty- kułu, realizują podstawę programową z 2008 roku, w której dominuje tekstocen- tryzm. Kształcenie językowe zyskało tu wymiar komunikacyjny, zwrócono uwagę na jego funkcjonalno-pragmatyczny cel. Jerzy Bartmiński (2009) w komentarzu do podstawy programowej tak definiuje podejście funkcjonalne:
„Funkcjonalne podejście do gramatyki oznacza uwzględnienie roli form gramatycznych w szerszym kontekście wypowiedzi, wiązanie zjawisk fleksyjnych, słowotwórczych, składniowych z intencją danego gatunku i stylu”.
Jednocześnie należy pamiętać, że sposób prowadzenia lekcji i realizacji pod- stawy programowej jest w dużej mierze powiązany z przyzwyczajeniami nauczy- cieli do nauczania gramatyki strukturalnej. Znajduje to także odbicie w ćwicze- niach zamieszczanych w podręcznikach (por. Nocoń 2010; Szymańska 2016).
Biorąc pod uwagę powyższe uwagi, można założyć, że uczeń kończący 1 kla-
4 W wybranym lokalnym środowisku monitoring umiejętności z języka polskiego realizo- wany jest już od ośmiu lat (lata 2011-2018). Dotychczas uczestniczyło w nim łącznie około 4 tys. uczniów (z 9 klas licealnych i 8 lub 9 klas szkół technicznych). W niniejszym opra- cowaniu brane są pod uwagę wyniki w trzech lat 2016, 2017 i 2018.
sę szkoły ponadgimnazjalnej posiada podstawową wiedzę dotyczącą systemu ję- zyka polskiego (tzw. szkolnej gramatyki), umiejętności konstruowania dłuższego tekstu w określonym gatunku, a także umiejętności wykorzystania wiedzy języ- kowej w praktyce (funkcjonalizacja wiedzy).
Zgodnie z tym założeniem monitoring z języka polskiego składa się z dwóch części: testu sprawdzającego kompetencje językowe (na poziomie wiedzy i umie- jętności) oraz wypracowania sprawdzającego umiejętności tekstotwórcze w za- kresie tworzenia tekstu argumentacyjnego (tzw. rozprawki). Tym samym różni się on od egzaminów zewnętrznych5 (po klasie 3. gimnazjum oraz egzaminu ma- turalnego), nie zawiera bowiem zadań sprawdzających odbiór tekstu6 . Ponadto obie części są sprawdzane oddzielnie – nie sumuje się punktów, tak jak to się robi w czasie egzaminów zewnętrznych7. Dzięki takiej konstrukcji monitoringu możliwe jest wskazanie korelacji między wiedzą i umiejętnościami językowymi a umiejętnościami tekstotwórczymi.
Test nastawiony był na sprawdzenie sprawności posługiwania się językiem:
znajomości wybranych środków językowych i przeprowadzania rozmaitych ope- racji na tworzywie językowym. Wszystkie zadania dotyczyły treści wymienio- nych w podstawie programowej dla III i IV etapu edukacyjnego8 oraz w informa- torach egzaminacyjnych.
Zadania testowe (liczba waha się między 9 a 11 w zależności od rocznika) odnosiły się do różnych aspektów kształcenia językowego: nacechowania styli- stycznego (słowa potoczne, oficjalne, książkowe), relacji semantycznych (syno- nimii, antonimii, homonimii, polisemii), znaczeń słów oraz związków wyrazo- wych, słowotwórstwa, fleksji (części mowy) oraz składni, poprawności językowej, w tym poprawności frazeologicznej. Sprawdzały przede wszystkim umiejętności wykorzystania wiedzy zdobytej na wcześniejszych etapach edukacyjnych.
W roku 2016 uczniowie techników i wszystkich klas licealnych rozwiązywali ten sam test; w roku 2017 uczniowie klas humanistycznych otrzymali dodatkowe zadania o podwyższonym stopniu trudności; w roku 2018 ponownie przygoto- wano jeden test dla wszystkich uczniów, z tym że w klasach humanistycznych
5 Zasady monitoringu przedstawił M. Piotrowski (2017).
6 W czasie egzaminów zewnętrznych uczniowie pracują z dołączonymi do testu tekstami kultury. Wszystkie zadania, w tym te dotyczące wiedzy i umiejętności językowych są opar- te na tekstach.
7 Z egzaminu zewnętrznego uczeń otrzymuje wynik będący sumą punktów uzyskanych za część tekstową i wypracowanie, wyrażony w procentach.
8 Do 2017 roku, czyli ostatniej reformy edukacji, III etap edukacyjny obejmował trzylet- nie gimnazjum, natomiast IV etap edukacyjny obejmował trzyletnie liceum i czteroletnie technikum. W roku 2019/2020 szkoły ponadgimnazjalne w starym systemie rozpoczął ostatni rocznik uczniów, którzy ukończyli gimnazjum.
zrezygnowano w podpowiedzi w formie przykładów do zadań czy liczby błędów, które należy odnaleźć w spreparowanym tekście prasowym. Do puli zadań dla wszystkich włączono zadania, które w roku 2017 rozwiązywali tylko uczniowie klas humanistycznych.
Część druga monitoringu sprawdzała kompetencje tekstotwórcze. Celem zadania było sprawdzenie, w jakim stopniu uczniowie opanowali umiejętność tworzenia dłuższego tekstu argumentacyjnego (rozprawki) zgodnego z zadanym tematem. Gatunek ten wymienia podstawa programowa dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych, często pojawia się on na egzaminie gimnazjalnym. Od roku 2015 (w przypadku techników – 2016) jest stale obecny na egzaminie maturalnym.
W latach 2016-2018 uczniowie realizowali tematy:
• 2016 rok:
(temat dla uczniów liceów): Dzieci bywają rozsądniejsze od dorosłych. Czy zgadzasz się z tym stwierdzeniem? Rozważ problem i uzasadnij swoje sta- nowisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury (np. literatury, filmu, przekazów medialnych).
(temat dla uczniów techników): Rozsądna starość czy młodzieńcza fantazja – która z postaw jest Ci bliższa? Rozważ problem i uzasadnij swoje stanowisko, odwołując się do wybranych tekstów kultury (np. literatury, filmu, przekazów medialnych).
• 2017 rok:
(temat dla uczniów liceów – klasy humanistyczne): Mieć czy być – która z tych postaw jest dzisiaj częstsza? Rozważ problem, odwołując się do wybra- nych tekstów kultury (np. literatury, filmu, przekazów medialnych).
(temat dla uczniów liceów – pozostałe klasy): Spojrzenie w przyszłość – szansa czy przekleństwo? Rozważ problem, odwołując się do wybranych tekstów kul- tury (np. literatury, filmu, przekazów medialnych).
(temat dla uczniów techników): Czym dla człowieka jest dom? Rozważ pro- blem, odwołując się do wybranych tekstów kultury (np. literatury, filmu, prze- kazów medialnych).
• 2018 rok:
(temat dla uczniów liceów – klasy humanistyczne): Czy zgadzasz się ze stwi- erdzeniem, że człowiek to istota społeczna? Uzasadnij swoje stanowisko, od- wołując się do przykładów z literatury, filmu oraz przekazów medialnych.
(temat dla uczniów liceów – pozostałe klasy): Władza – przywilej, wyzwanie czy przekleństwo? Uzasadnij swoje stanowisko, odwołując się do przykładów z literatury, filmu oraz przekazów medialnych.
(temat dla uczniów techników): Czy cierpienie ma sens? Uzasadnij swoje stanowisko, odwołując się do przykładów z literatury, filmu oraz przekazów medialnych.
Prace oceniano pod pięcioma względami:
a) treści (merytorycznym) – stosowność i poprawność treści; 0-20 pkt.;
b) kompozycji – proporcje objętościowe i kolejność przekazywania informacji;
0-3 pkt.;
c) języka – poprawność językowa (głównie gramatyczna); 0-6 pkt.;
d) ortografii – poprawność ortograficzna i interpunkcyjna pracy; 0-6 pkt.;
e) stylu – jasność, precyzja, zwięzłość i bogactwo językowe wywodu; 0-3 pkt.;
f) wymogów formalnych – spełnienie kryterium objętości; 0-2 pkt..
Powyższe kryteria są zgodne ze stosowanymi przez egzaminatorów na eg- zaminie gimnazjalnym i maturalnym, jednakże zostały na użytek badania nieco zmodyfikowane, aby ograniczyć subiektywność oceny. Waga treści jest najwyż- sza ze względu na pierwszoplanowość tego aspektu (prace niezgodne z tema- tem są dyskwalifikowane); wagi poprawności językowej i ortograficzno-inter- punkcyjnej są podwyższone z uwagi na uniwersalność tego aspektu (każdy tekst bez względu na temat powinien być poprawny pod względem ortograficznym i językowym), a waga stylu obniżona m.in. ze względu na nieuchronną su- biektywność oceny. Punkty przyznawano też za spełnienie w części wymogu formalnego. Ponieważ aspekt ten nie zawsze pozytywnie koreluje z najistot- niejszym aspektem treściowym (można napisać bardzo dobrą i krótką pracę i odwrotnie – liczba słów nie musi przekładać się na jakość), ma on najniższą wagę.