UNIVERZITA TOMÁŠE BATI VE ZLÍNĚ

UNIVERZITA TOMÁŠE BATI VE ZLÍN Ě

I n s t i t u t m e z i o b o r o v ý c h s t u d i í B r n o

MOŽNOSTI SEBEPOŠKOZENÍ LÉKY U D Ě TÍ A DOSPÍVAJÍCÍCH

B a k a l ářs k á p r á c e

v e d o u c í p r á c e : v y p r a c o v a l : M U D r . P e t e r K o v áči k B R N O d u b e n 2 0 0 6 M i r o s l a v B l a h a

P r o h l a š u j i , ž e j s e m t u t o b a k a l ářs k o u p r á c i v y p r a c o v a l s a m o s t a t ně a u v e d l v n í v e š k e r o u p o u ž i t o u l i t e r a t u r u i o s t a t n í z d r o j e .

S o u h l a s í m s o uča s ně s u ž i t í m p r á c e k e s t u d i j n í m úče lům .

V B r ně d n e … … … … … … p o d p i s

PODĚKOVÁNÍ:

M U D r . P e t r u K o v áči k o v i , z a o d b o r n é v e d e n í a k o n z u l t a c e , j e h o c e n n é r a d y a při p o m í n k y .

B c . Z u z a ně B l a h o v é , m é m a n ž e l c e , z a o d b o r n o u s p o l u p r á c i a r a d y z o b l a s t i d a n é p r o b l e m a t i k y .

P a n u V l a d i m í r o v i Při b y l o v i z a t e c h n i c k o u p o m o c .

OBSAH

Ú v o d s t r . 5

1 . V l á d n í p o l i t i k a p r e v e n c e p o š k o z e n í z d r a v í u dět í

a m l a d i s t v ý c h s t r . 6

2 . C h a r a k t e r i s t i k a j e d n o t l i v ý c h věk o v ý c h o b d o b í dět s t v í a a d o l e s c e n c e

2 . 1 O b d o b í dět s t v í s t r . 1 2

2 . 2 O b d o b í d o s p í v á n í s t r . 1 9

3 . D e f i n i c e s e b e p o š k o z e n í , pří z n a k y s t r . 2 4

3 . 1 Z půs o b y a dův o d y s e b e p o š k o z e n í l é k y

u dět í s t r . 3 0

3 . 2 Z půs o b y a dův o d y s e b e p o š k o z e n í l é k y

u d o s p í v a j í c í c h s t r . 3 3

4 . N e jča s těj i z n e u ž í v a n é s k u p i n y l é ků, j e j i c h

j e j i c h úči n k y n a o r g a n i s m u s s t r . 3 7 5 . P r e v e n c e , p s y c h o l o g i c k á a l é k ařs k á p o m o c s t r . 4 1

Z á věr s t r . 4 8

R e s u m é s t r . 5 0

A n o t a c e s t r . 5 1

L i t e r a t u r a s t r . 5 2

S e z n a m g r a fů s t r . 5 7

S e z n a m z k r a t e k s t r . 5 8

ÚVOD

V ý v o j z d r a v o t n í h o s t a v u dět í a d o s p í v a j í c í c h v e v š e c h r o z v i n u t ý c h z e m í c h v y k a z u j e v p o s l e d n í c h d e s e t i l e t í c h p o d s t a t n é z měn y , n a š e r e p u b l i k a n e n í v t o m t o t r e n d u v ý j i m k o u . H l a v n í příči n o u v e l k é čá s t i m o r b i d i t y , a l e i m o r t a l i t y n a š i c h dět í a d o s p í v a j í c í c h s e s t á v á o b l a s t c h o v á n í a pře v l á d á t a k n a d p r o b l e m a t i k o u b i o l o g i c k o u . H o v oří m e o t z v . pře s u n u r i z i k v y v í j e j í c í h o s e j e d i n c e . Z a t í m c o dří v e b y l o n e j r i z i k o věj š í m o b d o b í m n o v o r o z e n e c k é a k o j e n e c k é , d n e s j e t o v r o z v i n u t ý c h z e m í c h p r á vě p u b e r t a a a d o l e s c e n c e . Dův o d e m j e s y n d r o m r i z i k o v é h o c h o v á n í , k t e r ý m á tři z á k l a d n í o k r u h y . Z a p r v é j e t o a b u z u s n á v y k o v ý c h l á t e k ( s e m p a tří i z n e u ž í v á n í – s e b e p o š k o z o v á n í l é k y ) . D r u h ý m o k r u h e m j s o u n e g a t i v n í s o c i á l n í j e v y v u ž š í m s m y s l u ( p r o b l é m o v é c h o v á n í , s o c i á l n í m a l a d a p t a c e , a g r e s i v i t a , k r i m i n a l i t a , a u t o a g r e s i v i t a – pře d e v š í m s u i c i d i á l n í c h o v á n í . Tře t í m p r o b l é m e m j s o u p o r u c h y r e p r o d u kčn í h o z d r a v í .

V t é t o p r á c i j e n a s t í něn a p r o b l e m a t i k a t ý k a j í c í s e p r v n í h o

o k r u h u – s e b e p o š k o z e n í l é k y , c o ž j e t é m a m á l o v eře j ně a m e d i á l ně d i s k u t o v a n é a čá s t ečně o p o m í j e n é . T e n t o s o c i á l ně

p a t o l o g i c k ý j e v j e n e u s t á l e z a s t iňo v á n p r o b l e m a t i k o u d r o g o v o u o k t e r é s e t a t o p r á c e v š a k n e z m iňu j e p r o v e l k o u o b s á h l o s t a o b s a h o v o u o d l i š n o s t .

F o r m o u s y s t é m o v é h o pří s t u p u s e t a t o p r á c e z a mě řu j e n a z a c h y c e n í a o b j a s něn í r o z d í lů v s e b e p o š k o z e n í l é k y v e s k u p i ně dět í a s k u p i ně d o s p í v a j í c í c h a p o u k a z u j e n a z á v a ž n o s t m o ž n o s t i p o š k o z e n í z d r a v í a v z n i k u p o r u c h r o z v í j e j í c í h o s e m l a d é h o o r g a n i s m u běž ně d o s t u p n ý m i l éči v y .

1. VLÁDNÍ POLITIKA PREVENCE POŠKOZENÍ ZDRAVÍ U DĚTÍ A MLADISTVÝCH

S vět o v á d e k l a r a c e z d r a v í – W o r l d H e a l t h D e c l a r a t i o n ( W H D ) , s p o l eče n s k ý p o l i t i c k ý r á m e c r o z v o j e z d r a v í p r o čl e n s k é s t á t y W H O v e v r o p s k é m r e g i o n u , c í l e , h l a v n í z a mě ře n í , z á k l a d n í

h o d n o t y a a kčn í s t r a t e g i e z a r uču j í c í p o l i t i c k ý , e k o n o m i c k ý a s o c i á l n í t l a k n a p r o s a z o v á n í Z d r a v í 2 1 .

S vět o v á z d r a v o t n i c k á o r g a n i z a c e ( S Z O ) = W o r l d h e a l t h o r g a n i z a t i o n ( W H O ) j e s p e c i a l i z o v a n o u a g e n t u r o u O S N , z a b ý v a j í c í s e p r o b l e m a t i k o u z d r a v í a v eře j n é h o z d r a v o t n i c t v í v c e l o s vět o v é m a m e z i n á r o d n í m mě ří t k u . J e j í m i čl e n y j e pře s 1 9 0 s t á tů c e l é h o s vět a , e v r o p s k ý r e g i o n W H O m á 5 1 čl e n s k ý c h s t á tů.

S vět o v á d e k l a r a c e z d r a v í ( S D Z ) – W o r l d h e a l t h d e c l a r a t i o n ( W H D )

Čl e n s k é s t á t y W H O při j a l y v k vět n u 1 9 9 8 n a 5 1 . s vět o v é m z d r a v o t n i c k é m s h r o m á ž děn í „ S vět o v o u d e k l a r a c i z d r a v í ( W H D ) “ , k t e r á f o r m u l u j e z á k l a d n í p o l i t i c k é p r i n c i p y p éče o z d r a v í v j e h o n e j š i r š í c h s p o l eče n s k ý c h s o u v i s l o s t e c h .

V d e k l a r a c i j e s t a n o v e n o z e j m é n a , ž e :

▪ z d r a v í j e j e d n í m z e z á k l a d n í c h p r á v čl o věk a

▪ k a ž d ý j e d i n e c m á s t e j n á p r á v a , p o v i n n o s t i i s p o l ečn o u o d p o věd n o s t z a z d r a v í

▪ j e n u t n é k l á s t důr a z n a o d s t r aňo v á n í s o c i á l n í c h a e k o n o m i c k ý c h n e s p r a v e d l n o s t í p r o z l e p š o v á n í z d r a v í c e l é

p o p u l a c e s tí m , ž e j e p o tře b a věn o v a t n e j vět š í p o z o r n o s t n e j p o tře b něj š í m , z d r a v o t ně p o s t i ž e n ý m a c h u d ý m

▪ z úča s t něn é s t á t y s e z a v a z u j í k p r o v e d e n í p o tře b n ý c h z měn s v ý c h z d r a v o t n í c h s y s t é mů t a k , a b y b y l z a j i š těn v š e o b e c n ý pří s t u p k e k v a l i t n í m z d r a v o t n í m s l u ž b á m , k t e r é j s o u z a l o ž e n é n a s o uča s n ý c h věd e c k ý c h p o z n a t c í c h a d o b r é k v a l i tě j a k v s o uča s n o s t i , t a k i v b u d o u c n u

▪ j a k o s p o l eče n s t v í n á r o dů b u d o u z úča s t něn é s t á t y p r a c o v a t s p o l ečně, a b y o m e z i l y z d r a v o t n í r i z i k a a p r o s a d i l y v š e o b e c n é z d r a v í

▪ b e r o u n a věd o m í , ž e z měn y v e z d r a v í c e l o s vět o v é p o p u l a c e v y ž a d u j í , a b y s t á t y r e a l i z o v a l y „ P o l i t i k u z d r a v í p r o v š e c h n y d o 2 1 . s t o l e t í “ p r o s tře d n i c t v í m r e g i o n á l n í c h a n á r o d n í c h p o l i t i c k ý c h p r o g r a mů a s t r a t e g i í .

R e g i o n á l n í p r o g r a m „ Z d r a v í 2 1 - z d r a v í p r o v š e c h n y v 2 1 . s t o l e t í

N a z á k l a dě v ý š e j m e n o v a n é d e k l a r a c e W H D b y l p r o E v r o p s k ý r e g i o n z p r a c o v á n p r o g r a m „ Z d r a v í 2 1 – z d r a v í p r o v š e c h n y d o 2 1 . s t o l e t í “ . T e n t o p r o g r a m pře d k l á d á s o u b o r m e t o d , k t e r ý m i l z e d o s á h n o u t l e p š í ú r o v ně z d r a v í p o m o c í o vě ře n ý c h p o s t u pů. T y t o p o s t u p y v z c h á z e j í z e s p o l ečn ý c h z k u š e n o s t í e v r o p s k é h o r e g i o n u z a p o s l e d n í c h 1 5 l e t . P r o g r a m „ Z d r a v í 2 1 “ pře d s t a v u j e r a c i o n á l n í m o d e l r o z v o j e k o m p l e x n í p éče s p o l ečn o s t i o z d r a v í j e d n o t l i v c e i s p o l ečn o s t i .

Z á k l a d n í e t i c k é h o d n o t y

P r o g r a m „ Z d r a v í 2 1 “ v y c h á z í z e t i c k ý c h h o d n o t , k t e r é b y l y d e k l a r o v á n y v e W H D . J e d n á s e o n á s l e d u j í c í 3 h o d n o t y :

1 . z d r a v í j a k o z á k l a d n í l i d s k é p r á v o k a ž d é h o j e d i n c e

2 . s p r a v e d l n o s t a r o v n o s t v e z d r a v í p r o k a ž d é h o j e d i n c e , s o l i d a r i t a při či n n o s t e c h m e z i j e d n o t l i v ý m i z e měm i a u v n i tř j e d n o t l i v ý c h z e m í m e z i j e d n o t l i v ý m i s k u p i n a m i o s o b

3 . úča s t a o d p o věd n o s t k a ž d é h o j e d n o t l i v c e , v š e c h s k u p i n o b y v a t e l , s p o l eče n s t v í , i n s t i t u c í , o r g a n i z a c í , r e s o r tů i s t á tů z a r o z v o j z d r a v í . ( 1 7 )

Z á k l a d n í z á měr a h l a v n í c í l e p r o g r a m u „ Z d r a v í 2 1 “

T r v a l ý m a z á k l a d n í m z á měr e m p r o g r a m u „ Z d r a v í 2 1 “ j e u m o ž n i t v š e m , a b y d o s á h l i p l n é h o z d r a v o t n í h o p o t e n c i á l u , t z n . m a x i m á l ně m o ž n é m í r y c e l k o v é d u š e v n í , f y z i c k é a s o c i á l n í p o h o d y , t e d y s v é h o z d r a v í . S t u p eň z d r a v o t n í h o p o t e n c i á l u j e

u rčo v á n j e d n a k m o ž n o s t í j e d i n c e s t a r a t s e o s e b e a d r u h é a s c h o p n o s t í s a m o s t a t ně s e r o z h o d o v a t a ří d i t s vůj ž i v o t , j e d n a k

t í m , j a k s p o l ečn o s t , v n í ž čl o věk ž i j e , s e s t a r á o v y t v oře n í p o d m í n e k , k t e r é j e j í m čl e nům u m o ž n í d o s á h n o u t z d r a v í .

A b y b y l t e n t o z á měr u s k u t ečněn , j s o u s t a n o v e n y d v a h l a v n í c í l e p r o z l e p š e n í z d r a v í , s mě řu j í c í k r e a l i z a c i t o h o t o z á měr u : 1 . o c h r a n a a r o z v o j z d r a v í l i d í p o c e l ý ž i v o t

2 . s n í ž e n í v ý s k y t u h l a v n í c h n e m o c í a ú r a zů vče t ně o m e z e n í s t r á d á n í , k t e r é l i d e m při n á š e j í .

K r e a l i z a c i z á k l a d n í h o z á měr u a d o s a ž e n í h l a v n í c h c í lů b y l o v p r o g r a m u „ Z d r a v í 2 1 “ p r o e v r o p s k ý r e g i o n s t a n o v e n o 2 1 k o n k r é t n í c h c í lů, k t e r é t v oří k o n k r é t n í o s n o v u p r o pří p r a v u z d r a v o t n í s t r a t e g i e v e v r o p s k é m r e g i o n u . T í m , ž e n e j s o u t y t o k o n k r é t n í c í l e s t a n o v e n y v a b s o l u t n í c h h o d n o t á c h , a l e j s o u k o n c i p o v á n y j a k o z l e p š e n í s o uča s n ý c h n á r o d n í c h ú r o v n í j e d n o t l i v ý c h čl e n s k ý c h s t á tů, j s o u s t e j ně n á r očn é p r o s t á t y s růz n o u v ý c h o z í ú r o v n í z d r a v í o b y v a t e l s t v a .

A kčn í s t r a t e g i e , z a r uču j í c í p o l i t i c k ý , e k o n o m i c k ý a s o c i á l n í t l a k n a p r o s a z o v á n í p r o g r a m u „ Z d r a v í 2 1 “

P r o s a z e n í m y š l e n e k a d o s a ž e n í c í lů p r o g r a m u „ Z d r a v í 2 1 “ b u d e n a r á ž e t n a c e l o u řa d u pře k á ž e k . A b y b y l a r e a l i z a c e p r o g r a m u ú s pěš n á , b y l y z v o l e n y 4 z á k l a d n í a kčn í p o s t u p y ( s t r a t e g i e ) j e j i c h ž s m y s l e m j e při s pět k r e a l i z a c i p r o g r a m u a v y v i n o u t e k o n o m i c k ý , s o c i á l n í a p o l i t i c k ý t l a k při p r o s a z o v á n í

t o h o t o p r o g r a m u :

▪ m e z i r e z o r t n í s t r a t e g i e , p o s t i h u j í c í d e t e r m i n a n t y z d r a v í a b e r o u c í v ú v a h u z d r a v o t n í , e k o n o m i c k é , s o c i á l n í , k u l t u r n í a d a l š í o k o l n o s t i a p růběž ně h o d n o t í c í z d r a v o t n í d o p a d při j a t ý c h o p a tře n í

▪ pří p r a v a a r e a l i z a c e p r o g r a mů z a mě ře n ý c h n a z d r a v o t n í v ý s l e d k y a důs l e d n é h o d n o c e n í i n v e s t i c d o z d r a v í z h l e d i s k a j e j i c h pří n o s u

▪ I n t e g r o v a n á z á k l a d n í z d r a v o t n í p éče , z a mě ře n á n a r o d i n u a c e l é s p o l eče n s t v í , p o d p o r o v a n á f l e x i b i l n í m a c i t l i v ý m n e m o c n ičn í m s y s t é m e m

▪ p a r t i c i p ačn í z d r a v o t n í r o z v o j , j e h o ž p r o s tře d n i c t v í m b u d e r o z v í j e n a úča s t v š e c h , k t eří m o h o u k e z d r a v í l i d u při s pět , n a př. r o d i n , š k o l , p r a c o v i šť, p o d n i ků, ú z e m n í c h c e l ků, přiče m ž

s m y s l e m j e p o s í l i t s p o l ečn é r o z h o d o v á n í , r e a l i z a c i i o d p o věd n o s t ( 3 4 ) .

C í l e z d r a v í p r o v š e c h n y d o 2 1 . s t o l e t í

1 . S o l i d a r i t a p r o z d r a v í v e v r o p s k é m r e g i o n u 2 . S p r a v e d l n o s t v e z d r a v í

3 . Z d r a v ý z ačá t e k ž i v o t a 4 . Z d r a v í m l á d e ž e d o 1 8 . l e t 5 . Z d r a v é s t á r n u t í

6 . Z l e p š e n í d u š e v n í h o z d r a v í

7 . S n í ž e n í v ý s k y t u pře n o s n ý c h n e m o c í

8 . S n í ž e n í v ý s k y t u n e i n f e kčn í c h o n e m o c něn í

9 . S n í ž e n í v ý s k y t u p o r a něn í z půs o b e n ý c h n á s i l í m a ú r a z y 1 0 . Z d r a v é a b e z p ečn é ž i v o t n í p r o s tře d í

1 1 . Z d r a věj š í ž i v o t n í s t y l

1 2 . S n í ž e n í š k o d z půs o b e n ý c h a l k o h o l e m , d r o g a m i a t a b á k e m 1 3 . P o d m í n k y a pří l e ž i t o s t i p r o z d r a v í

1 4 . M u l t i s e k t o r i á l n í o d p o věd n o s t z a z d r a v í 1 5 . I n t e g r o v a n ý z d r a v o t n í s y s t é m

1 6 . Ří z e n í v z á j m u k v a l i t y p éče

1 7 . F i n a n c o v á n í z d r a v o t n i c t v í a r o z děl o v á n í f i n a nčn í c h z d r o jů 1 8 . R o z v o j l i d s k ý c h z d r o jů v z á j m u z d r a v í

1 9 . V ý z k u m a z n a l o s t i v z á j m u z d r a v í 2 0 . M o b i l i z a c e p a r t n e rů p r o z d r a v í

2 1 . P o l i t i k a a s t r a t e g i e v z á j m u z d r a v í p r o v š e c h n y

Z d r a v í m l a d ý c h l i d í d l e c í l e 4 :

V y t v oři t p o d m í n k y , a b y d o r o k u 2 0 2 0 m l a d í l i d é b y l i z d r a věj š í a s c h o p něj š í p l n i t s v o j i r o l i v e s p o l ečn o s t i

Dět s t v í a d o s p í v á n í j s o u důl e ž i t ý m i e t a p a m i l i d s k é h o ž i v o t a , v n i c h ž k a ž d ý p r o c h á z í v ý z n a m n ý m těl e s n ý m a d u š e v n í m v ý v o j e m , z í s k á v á s o c i á l n í a z d r a v o t n í n á v y k y , k t e r é s i u c h o v á v á p o c e l ý ž i v o t . Z d r a v ý v ý v o j m l a d ý c h l i d í j e ú z c e p o d m í něn d o b r ý m r o d i n n ý m z á z e m í m a d a l š í m i s o c i á l n í m i v z t a h y m i m o r o d i n u . M l a d é l i d i o h r o ž u j e c e l á řa d a z d r a v o t n í c h r i z i k t y p i c k ý c h p r o t o t o ž i v o t n í o b d o b í , n a př. d r o g y , t a b á k , a l k o h o l , t o u h a p o s e x u á l n í c h z k u š e n o s t e c h .

S n í ž e n í těl e s n é a k t i v i t y a n e z d r a v é s t r a v o v a c í n á v y k y v e d o u v m n o h a z e m í c h k v y š š í m u p očt u o b é z n í c h o s o b m e z i

m l a d ý m i l i d m i . O b e z i t a m n o h d y pře t r v á v á d o d o s pěl o s t i . Dět i a m l á d e ž m i n i m á l ně s p o r t u j í .

I pře s d o b r o u ú r o v eň z d r a v o t n i c k é p éče o t u t o s k u p i n u o b y v a t e l s e z d r a v o t n í s t a v dět í a m l a d i s t v ý c h v ý r a z ně n e z l e p š u j e . S t o u p á p oče t a l e r g i c k ý c h o n e m o c něn í , o n e m o c něn í n e r v o v é h o a p o h y b o v é h o s y s t é m u , t r v á n á růs t p o r u c h c h o v á n í , s t o u p á p oče t z á v a ž n ý c h ú r a zů. Ú m r t n o s t d o r o s t u v p o s l e d n í c h 1 0 l e t e c h s t a g n u j e . H l a v n í příči n o u s m r t i j e p o r a něn í a o t r a v a ( vče t ně s e b e p o š k o z e n í ) , a t o v 7 2 % ( v c e l é p o p u l a c i či n í t a t o příči n a 7 % ) . N e j r i z i k o věj š í p o p u l ačn í s k u p i n o u m l á d e ž e j s o u učn i . ( 1 0 )

S e b e v r a ž d y s e v ČR s t a l y , s t e j ně j a k o v o s t a t n í c h r o z v i n u t ý c h z e m í c h , j e d n o u z ča s t ý c h příči n ú m r t í v t o m t o věk u .

2. CHARAKTERISTI KA JEDNOTLIVÝCH VĚKOVÝCH OBDOBÍ DĚTSTVÍ A ADOLESCENCE

2 . 1 O B D O B Í DĚT S T V Í

P r e n a t á l n í a p e r i n a t á l n í o b d o b í

F á z e p r e n a t á l n í h o v ý v o j e z a h r n u j e d o b u o d p oče t í p o n a r o z e n í d í tět e a t r v á při b l i ž ně čt yři c e t t ý d nů. K r o mě z á s a d n í h o v ý z n a m u b i o l o g i c k é h o v ý v o j e j s o u v t o m t o o b d o b í t a k é p o k l á d á n y z á k l a d y p r o c i t o v ý v z t a h m e z i m a t k o u , r e s p . o běm a r o d iči . P r o m a t k u s a m o t n o u těh o t e n s t v í n e z n a m e n á o b d o b í k l i d u

a v y r o v n a n o s t i , n ý b r ž z n ačn o u z á těž p s y c h i c k o u , těl e s n o u i s p o l eče n s k o u .

I n t e r a k c e m a t k y a d í tět e z ačí n á j i ž v d o bě těh o t e n s t v í . N a f y z i o l o g i c k é ú r o v n i j e j e j i c h v z á j e m n á k o m u n i k a c e z p r o s tře d k o v á n a k r v í , a p r o t o ž e růz n é p r o ž i t k y a e m očn í s t a v y m a t k y m a j í u rči t o u b i o c h e m i c k o u o d e z v u , p o c í t í j e i p l o d . M a t k a s t i m u l u j e d í tě r o v něž s v ý m i p o h y b y a h l a s e m .

P r e n a t á l n í v ý v o j můž e b ý t o v l i v něn c e l o u řa d o u d a l š í c h o k o l n o s t í – n a př. a l k o h o l i s m e m , k o uře n í m , c h o r o b a m i , k t e r é m a t k a v těh o t e n s t v í p r o děl a l a , f y z i k á l n í m i v l i v y a j .

J a k o p e r i n a t á l n í o b d o b í s e o z n aču j e d o b a těs ně pře d p o r o d e m , p o r o d s a m o t n ý a d o b a těs ně p o p o r o d u . N a d u š e v n í i těl e s n ý v ý v o j d í tět e m o h o u m í t n e g a t i v n í v l i v pří p a d n é p o r o d n í k o m p l i k a c e . Dří věj š í p r a x e , k d y p r á vě n a r o z e n é dět i b y l y u m i sťo v á n y s e p a r á t ně o d m a t k y n a n o v o r o z e n e c k é o d děl e n í , j e j i ž t a k é pře k o n á n a – a t o m e t o d o u z v a n o u r o o m i n g i n , k d y d í tě j e o d p očá t k u v e s p o l ečn é m p o k o j i s m a t k o u . Z a těc h t o p o d m í n e k m e z i n i m i v z n i k á s n á z e a r y c h l e j i e m očn í p o u t o . Z a v e l k é p l u s s e p o v a ž u j e t a k é o b d o b í k o j e n í .

M e z i či n i t e l e , k t eří m o h o u p r o b l e m a t i z o v a t z d r a v ý p růběh v ý v o j e d í tět e p a tří n a př. n e c h těn é těh o t e n s t v í , n í z k ý i p o k r oči l ý věk r o d ič ů, n e d o n o š e n o s t , n e m o c i a v r o z e n é v a d y d í tět e .

N o v o r o z e n e c k é o b d o b í

Čl o věk s e n a z ý v á n o v o r o z e n c e m v p r v n í m měs í c i s v é h o ž i v o t a . J e h o p r v n í m v e l k ý m ú k o l e m n a t o m t o s větě j e v z p a m a t o v a t s e a v s tře b a t v ý r a z n o u z měn u z půs o b u ž i v o t a – p o n a r o z e n í s e o c i t á v e z c e l a o d l i š n é m p r o s tře d í , n e ž n a j a k é b y l z v y k l ý z p r e n a t á l n í h o o b d o b í . P r o t o s e n o v o r o z e n e c k á f á z e o z n aču j e j a k o d o b a a d a p t a c e .

N o v o r o z e n e c a s i 1 6 - 2 0 h o d i n d e n ně s p í a v k r á t k ý c h ú s e c í c h b děn í u s p o k o j u j e s v é b i o l o g i c k é p o tře b y . J e v y b a v e n v r o z e n ý m i r e f l e x y , k t e r é m u u m o žňu j í a d a p t a c i ( s a c í , o b r a n n ý , u c h o p o v a c í r e f l e x ) .

P r o n o r m á l n í v ý v o j d í tět e j e tře b a z a j i s t i t m u při mě ře ně p o d nět n é p r o s tře d í . Z r a k n o v o r o z e n c e j e f i x o v á n p r o o s t r é v i děn í v e v z d á l e n o s t i c c a 2 5 c m . J i ž z p r e n a t á l n í h o o b d o b í s i d í tě p a m a t u j e h l a s s v é m a t k y , k t e r ý p r e f e r u j e pře d h l a s e m o s t a t n í c h l i d í . Z c h u t í a vůn í d á v á pře d n o s t s l a d k é m u . N e j důl e ž i těj š í v t o m t o o b d o b í j e p r o d í tě d o t e k o v á s t i m u l a c e při pře b a l o v á n í , c h o v á n í , k r m e n í a p o d .

M e z i d í tět e m a r o d iči f u n g u j e o d s a m é h o p očá t k u o b o u s t r a n n á k o m u n i k a c e a v z á j e m n á i n t e r a k c e . A b y d a l š í v ý v o j čl o věk a p r o b í h a l z d r a vě, j e tře b a , a b y m u b y l y v n o v o r o z e n e c k é m o b d o b í u s p o k o j o v á n y j e h o b i o l o g i c k é p o tře b y , a b y měl d o s t a t ečn ý pří s u n a d e k v á t n í c h p o d nětů, ž i l v n e c h a o t i c k é m p r o s tře d í a v n e p o s l e d n í řa dě m u s í n a v á z a t p o z i t i v n í c i t o v ý v z t a h s m a t k o u .

V n a š í k u l t uře b ý v á s t á l e p o d c eňo v á n a r o l e o t c e v e v z t a h u k n o v o r o z e n é m u d í tět i . T e n v e s k u t ečn o s t i z v l á d n e ( s v ý j i m k o u

k o j e n í ) u s p o k o j i t v š e c h n y p o tře b y d í tět e . Z e s t r a n y m a t e k a b a b iče k o t o n e b ý v á z á j e m s t í m , ž e p éče o d í tě j e „ ž e n s k á

z á l e ž i t o s t “ . Při t o m p l a t í , ž e čí m dří v e n a v á ž e o t e c d í tět e m v z t a h , t í m b o h a t š í a i n t e n z i v něj š í b u d e t e n t o v z t a h v b u d o u c n u .

K o j e n e c k é o b d o b í

J a k o k o j e n e c k é o b d o b í s e o z n aču j e p r v n í r o k ž i v o t a . D í tě j i ž v s tře b a l o z měn u p r o s tře d í a n y n í s e s n a ž í s e z n á m i t s e s vět e m , v něm ž ž i j e . V t é t o f á z i j e p r o n o r m á l n í v ý v o j v e l m i důl e ž i t é , a b y d í tě měl o d o s t a t ečn ý pří s u n a d e k v á t n í c h p o d nětů, a t o j a k těc h „ n e ž i v ý c h “ , t a k p o d nětů z e s o c i á l n í o b l a s t i . D r u h z k u š e n o s t í ( p o z i t i v n í n e b o n e g a t i v n í ) , k t e r é v něm p o d nět y z a n e c h a j í , p a k u rču j e s t u p eň z á k l a d n í důvěr y v e s vět , j e h o řá d a vůb e c p o z n a t e l n o s t . T y t o r a n é p o z n a t k y d í tět e d e t e r m i n u j í z á k l a d y j e h o b u d o u c í c h p o s t o jů k s o bě, j i n ý m l i d e m a o k o l n í m u s vět u .

N e j v í c e i n f o r m a c í z o k o l í z í s k á v á d í tě p o m o c í z r a k u . V i děn í k o j e n c e s e s t á l e z d o k o n a l u j e . P o s t u p ně s e z l e p š u j e ú c h o p a d í tě s e učí b r á t věc i m e z i p a l e c a u k a z o v á k . V ý z n a m n ý m i m e z n í k y v p o z n á v á n í j s o u m o m e n t y , k d y d í tě z ačí n á s e dět , l é z t a ča s e m i c h o d i t . R o z v o j m o t o r i k y v e l m i ú z c e s o u v i s í s r o z v o j e m p o z n á v á n í a o s a m o s t a tňo v á n í m .

V a l e s p oň t r o c h u při j a t e l n ý c h e x i s t e nčn í c h p o d m í n k á c h s e d í tě n e d o k á ž e n u d i t . V š e n o v é j e z a j í m a v é a j a k m i l e s e d í tě n a učí , n e b o n á h o d ně o b j e v í něj a k o u n o v o u či n n o s t , v y d r ž í s e j e j í m o p a k o v á n í m b a v i t t é mě ř d o n e k o n ečn a . J e h o či n n o s t i m a j í z p očá t k u ž á d n ý věd o m ý c í l , p o s t u p ně s e s t á v a j í úče l n ý m p r o s tře d k e m k d o s a ž e n í u rči t é h o c í l e . Z d e z ačí n á c h á p á n í

příči n y a n á s l e d k u , c o ž j e pře d p o k l a d p r o r o z v o j z á měr n é h o , úče l n é h o a s věd o m í m něj a k é h o c í l e v e d e n é h o j e d n á n í .

B r o u k á n í s e o b j e v u j e k o l e m čt v r t é h o měs í c e ž i v o t a , d í tě z ačí n á „ ž v a t l a t “ k o l e m š e s t é h o měs í c e a a s i v d e v á t é m měs í c i věk u j i ž r o z u m í j e d n o d u c h ý m s l o vům . P r v n í s m y s l u p l n á s l o v a při c h á z e j í k o n c e m k o j e n e c k é h o o b d o b í .

O n o r m á l n í m v ý v o j i d í tět e s vědčí v s e d m é m - o s m é m měs í c i n á s t u p t z v . s e p a r ačn í h o s t r a c h u a s t r a c h u z c i z í c h l i d í . N e j důl e ž i těj š í m o b j e k t e m v něj š í h o s vět a p r o d í tě zůs t á v á m a t k a , k t e r á m u z a j i šťu j e u s p o k o j e n í pře v á ž n é vět š i n y p o tře b . Z j e j í h o c h o v á n í s i d í tě o d v o z u j e v ý z n a m v l a s t n í c h a k t i v i t c o ž m á p r o j e h o p s y c h i c k ý v ý v o j ( e m o c e p o j e t í s e b e důvěr a ) z á v a ž n é důs l e d k y . Pře d p o k l a d e m p r o z d r a v ý v ý v o j d í tět e j e při mě ře n é u s p o k o j o v á n í v š e c h j e h o p o tře b , z n e b i o l o g i c k ý c h j s o u t o h l a v ně p o tře b a j i s t o t y a b e z p ečí , p o tře b a s t i m u l a c e a uče n í a p o tře b a l á s k y .

B a t o l e c í o b d o b í

Věk e m b a t o l e t e čl o věk p r o c h á z í v e d r u h é m a tře t í m r o c e s v é h o ž i v o t a . J e t o o b d o b í i n t e n z i v n í h o r o z v o j e , k t e r ý z a s a h u j e m n o h o o b l a s t í – h l a v ně m o t o r i k u , m y š l e n í a řeč. O s a m o s t a tňo v á n í s e v t o m t o o b d o b í p r o j e v u j e v e l m i v ý r a z ně. M o t o r i c k ý v ý v o j u m o žňu j e d í tět i u s p o k o j o v a t n a p r o s t o při r o z e n o u p o tře b u a k t i v i t y . P o k u d j e d í tě n u c e n o k n eči n n o s t i , v z n i k á u něj v e l k é v n i třn í n a pět í . Můž e d o j í t k j e d n o r á z o v ý m v ý b u c hům v z t e k u , a l e i k u rči t ý m n e u r o t i c k ý m n á v y kům . P o tře b a p o h y b u a k t i v i t y j e v t o m t o věk u n o r m á l n í a j e j í u s p o k o j e n í j e důl e ž i t é p r o d a l š í v ý v o j .

Dět i s e p o s t u p ně učí h y g i e n i c k ý m n á v y kům , z e j m é n a r e g u l a c i v y měš o v á n í . O bča s můž e j e š tě s e l h a t . N á t l a k z e s t r a n y

r o d ič ů můž e m í t n e u r o t i z u j í c í c h a r a k t e r . D í tě s e učí s a m o s t a t ně o b l é k a t , m ý t s e a j í s t l ž ičk o u .

V t o m t o o b d o b í d í tě z a t í m n e c h á p e v ý z n a m m i n u l o s t i a n i b u d o u c n o s t i , e x i s t u j e j e n pří t o m n o s t a p o d o b n é j e t o s p r o s t o r e m . M y š l e n í d í tět e p r o b í h á n a b á z i pře d s t a v . D í tě s i z a p a m a t u j e j e n t o c o h o z a u j m e a při p a d á m u důl e ž i t é . R o z v o j řeči j e v b a t o l e c í m o b d o b í v e l m i d r a m a t i c k ý , v e tře c h l e t e c h d í tě o v l á d á a s i t i s í c s l o v .

V b a t o l e c í m věk u s e d í tě z ačí n á o d p o u t á v a t o d m a t k y , p r o c e s o d děl o v á n í p r o b í h á p o m a l u a p o s t u p ně. D í tě p r o j e v u j e s i l n o u s n a h u p o v l a s t n í a k t i v i tě a p r o j e v u s v ý c h s c h o p n o s t í – t z v . e t a p a „ j á s á m “ . N e j důl e ž i těj š í s o c i á l n í s k u p i n o u j e n a d á l e r o d i n a .

O b d o b í pře d š k o l n í h o věk u

T a t o v ý v o j o v á f á z e z ačí n á p o tře t í m r o c e ž i v o t a a k o nčí n á s t u p e m d o š k o l y . D í tě v pře d š k o l n í m o b d o b í n e j v í c e c h a r a k t e r i z u j e s i l n á s n a h a b ý t a k t i v n í a pře n á š e t z í s k a n é s c h o p n o s t i d o p r a x e .

M y š l e n í pře d š k o l n í h o d í tět e j e t y p i c k é s v ý m e g o c e n t r i s m e m j e h o ž důs l e d k e m j e z k r e s l o v á n í t a k o v é r e a l i t y , k t e r á d í tět i z něj a k é h o dův o d u n e v y h o v u j e . P r o t e n t o věk j e t y p i c k á v e l m i ž i v á pře d s t a v i v o s t , a t o t a k ž i v á , ž e pře d s t a v y d í tě o bča s při m í c h á k r e a l i tě. P o s t u p ně s i o s v o j u j e a c h á p e n o r m y c h o v á n í , k t e r é pře b í r á o d r o d i n y , z ačí n á s e r o z v í j e t s věd o m í j e h o ž e x i s t e n c e s e n a v e n e k p r o j e v u j e j a k o p o c i t y v i n y d í tět e při p o r u š e n í něj a k é n o r m y . I d e n t i t a j e t v oře n a t í m , j a k j e d í tě h o d n o c e n o o s t a t n í m i , p r o něj v ý z n a m n ý m i l i d m i . D í tě s e c h c e p o d o b a t r o d ič ům a t a k n e k r i t i c k y pře j í m á j e j i c h z půs o b y c h o v á n í , n á z o r y a t d .

D o t é t o v ý v o j o v é e t a p y s p a d á i v y t v oře n í p o h l a v n í i d e n t i t y , t j . u věd o měn í s i , ž e t o k t e r é p o h l a v í j e t r v a l ý m , n e měn n ý m z n a k e m . J e h o z á j e m o g e n i t á l n í o b l a s t , z k o u m á n í r o z d í l u m e z i m u ž e m a ž e n o u a pří p a d n á m a s t u r b a c e n e j s o u p a t o l o g i c k ý m i j e v y . Z t o t o ž něn í s e s pří s l u š n o u p o h l a v n í r o l í j e v ý s l e d k e m s o c i á l n í h o uče n í . Dět i j s o u v t o m t o o h l e d u v e l m i c i t l i v é , důr a z ně o d m í t a j í věc i t y p i c k é p r o d r u h é p o h l a v í a u pře d n o s tňu j í k o n t a k t s v r s t e v n í k y s t e j n é h o p o h l a v í .

Pře d š k o l n í d í tě s i z a k a m a r á d a v y b í r á d v o j n í k a , t j . něk o h o , k d o s e m u s u b j e k t i v ně n e j v í c e p o d o b á . T y p i c k é a n o r m á l ně s e v y v í j e j í c í d í tě v pře d š k o l n í m věk u j e h r a v é , a k t i v n í , p r o j e v u j e ž i v ý z á j e m a s n a ž í s e u p l a tňo v a t s v é s c h o p n o s t i v p r a x i .

T o t o o b d o b í k o nčí n á s t u p e m d o š k o l y , k t e r ý j e m o ž n ý t e h d y , k d y ž j e n a t o d í tě d o s t a t ečně z r a l é , j a k f y z i c k y , t a k p s y c h i c k y . P očá t e k š k o l n í d o c h á z k y j e p r o d í tě v e l m i n á r očn o u ž i v o t n í e t a p o u a ú l o h o u r o d i n y j e d í tět i t o t o o b d o b í m a x i m á l ně u s n a d n i t .

M l a d š í š k o l n í věk

N á s t u p d o š k o l y b ý v á p r o dět i i r o d iče u d á l o s t a s o uča s ně v e l k á ž i v o t n í z měn a , k t e r á o d d í tět e v y ž a d u j e z m o b i l i z o v a t v e š k e r é s v é a d a p t ačn í m e c h a n i z m y . M u s í s e uči t z v l á d a t o d l o uče n í o d r o d i n y , při j m o u a u t o r i t u uči t e l e , s o u s tře d i t s e n a v ý u k u , i n t e g r o v a t s e d o s k u p i n y s p o l u ž á ků.

O b d o b í m l a d š í h o š k o l n í h o věk u l z e c e l k o vě c h a r a k t e r i z o v a t j a k o r e l a t i v ně k l i d n é a b e z d r a m a t i c k ý c h v ý v o j o v ý c h z měn . T a t o v ý v o j o v á f á z e z ačí n á z a h á j e n í m š k o l n í d o c h á z k y a k o nčí s n á s t u p e m p u b e s c e n c e .

N e j t y p ičtěj š í m r y s e m m y š l e n í m l a d š í h o š k o l á k a j e j e h o z á v i s l o s t n a p o z o r o v a t e l n é s k u t ečn o s t i , p r o t o s e n a př. z ačí n á

uči t sčí t a t j a b l k a n e b o k očk y , t e d y pře d mět y , k t e r é u ž z n á . Čí s l o j e a b s t r a k t n í s y m b o l , j e h o ž v ý z n a m d í tě p o c h o p í a ž p o z děj i . P r o z a t í m d í tě n e d o k á ž e pře m ý š l e t v j i n é , n e ž k o n k r é t n í r o v i ně. D í tě p o s t u p ně o p o u š t í s vůj e g o c e n t r i s m u s a z ačí n á r e s p e k t o v a t , ž e n e n í s tře d o b o d e m v š e h o děn í , k o l e m 9 . r o k u j e s c h o p n é e m p a t i e , d o k á ž e s e v c í t i t d o p o z i c e d r u h é h o čl o věk a n a z á k l a dě t o h o r e a g o v a t .

P r o d í tět e o p t i m á l n í v y růs t a t v k o m p l e t n í a f u n kčn í r o d i ně. Pří p a d n ý r o z v o d r o d ič ů z n a m e n á z t r á t u d o s a v a d n í

„ s a m o zře j m o s t i “ – j i s t o t y r o d i n y .

O s o b y m a j í c í a u t o r i t u , u z n á v á d í tě n a p očá t k u m l a d š í h o š k o l n í h o věk u n e k r i t i c k y a m a x i m á l ně s e s n a ž í d o s t á t j e j i c h oče k á v á n í . S p o s t u p n ý m s t á l e vět š í m o s a m o s t a tňo v á n í m s e v š a k v l i v a u t o r i t n a m y š l e n í d í tět e z e s l a b u j e a při b l i ž ně v d e s e t i l e t e c h j e u ž d í tě v e s v ý c h n á z o r e c h k r i t ičtěj š í . Z p očá t k u j e d í tě s i l ně f i x o v á n o n a uči t e l e , z h r u b a p o d e s á t é m r o c e věk u d í tět e j s o u pře d uči t e l e m u pře d n o s tňo v á n i s p o l u ž á c i , d í tě pře s t á v á n a o s t a t n í ž a l o v a t – s t á v á s e s o l i d á r n í m .

D í tě o d z h r u b a 1 0 l e t m á s i l n o u p o tře b u z ačl e n i t s e d o s k u p i n y v r s t e v n í ků. Z h l e d i s k a s o c i á l n í h o v ý v o j e j e z t o t o ž něn í s e s e s k u p i n o u důl e ž i t é . S k u p i n y b ý v a j í ča s t o d i f e r e n c o v a n é

p o d l e p o h l a v í . Dět i s e v těc h t o s k u p i n á c h učí s o l i d a r i tě a s o u n á l e ž i t o s t i . V d o bě d o s p í v á n í u ž b u d e p o c i t „ m y “ a s k u p i n a

v r s t e v n í ků o b e c ně h r á t v ž i v o tě j e d i n c e důl e ž i t o u ú l o h u . ( 5 )

2 . 2 O B D O B Í D O S P Í V Á N Í

P u b e s c e n c e

F á z e d o s p í v á n í p r o b í h á při b l i ž ně m e z i 1 2 . a 1 5 . r o k e m ž i v o t a čl o věk a . J e t o o b d o b í c e l é řa d y d r a m a t i c k ý c h z měn , k l a d o u c í c h z n ačn é n á r o k y j a k n a p u b e s c e n t a s a m o t n é h o , t a k n a j e h o o k o l í .

P l a t í o v š e m , ž e p r o j e v y d o s p í v á n í s e v c h o v á n í i n d i v i d u á l ně l i š í v k v a l i tě i i n t e n z i tě, t a k ž e z a t í m c o s něk t e r ý m i

„ t o m l á t í “ , j i n í t u t o d o b u p r o ž i j í n a p r o s t o k l i d ně. P u b e s c e n t s i a k t i v ně u t v áří v l a s t n í i d e n t i t u – h l e d á s á m s e b e a s v é m í s t o n a s l u n c i . S t a t u t „ d í tě“ s e p o m a l u z ačí n á měn i t n a s t a t u t „ d o s pěl ý “ .

N a b i o l o g i c k é ú r o v n i p r o b í h á p o h l a v n í d o z r á v á n í p r o v o k o v a n é h o r m o n á l n í m i z měn a m i . R o z v í j í s e d r u h o t n é p o h l a v n í z n a k y a těl o p o s t u p ně z í s k á v á p r o p o r c e d o s pěl é h o

čl o věk a . P u b e s c e n t i b ý v a j í n a těl e s n é z měn y v e l m i c i t l i v í a z d a l e k a n e v š i c h n i n e ně r e a g u j í s n a d š e n í m . V k r a j n í m

pří p a dě můž e j e d i n e c o d m í t n o u t s m íři t s e s růs t e m a v ý v o j e m s v é h o těl a a v z n i k á s p o u s t a z á v a ž n ý c h p s y c h i c k ý c h p o r u c h , k t e r é m o h o u v é s t k v e l m i v á ž n ý m p s y c h i a t r i c k ý m d i a g n ó z á m . H o r m o n á l n í z měn y o v l i vňu j í r o v něž p s y c h i k u p u b e s c e n t a , a t o h l a v ně v e s měr u z v ý š e n é e m očn í l a b i l i t y a z v ý š e n é ú z k o s t i . K t o m u d á l e při s t u p u j e p o c i t z t r á t y j i s t o t y , t l a k o k o l í a d a l š í f a k t o r y . V š e c h n o d o h r o m a d y pře d s t a v u j e p r o d o s p í v a j í c í h o

v e l k o u z á těž , z n í ž p l y n e t y p i c k á r o z k o l í s a n o s t p r o ž í v á n í a p r o j e vů p u b e s c e n t a . T e n j e p a k v e v z t a h u k d o s pěl ý m

u z a vře něj š í , v e s v é m c h o v á n í i m p u l z i v n í , n e pře d v í d a t e l n ý a s i l ně v z t a h o v ačn ý .

V ý v o j e m p r o c h á z í i u v a ž o v á n í p u b e s c e n tů – p o s t u p ně z v l á d n e pře m ý š l e n í v a b s t r a k t n í r o v i ně a h y p o t e t i c k y p r a c u j e

s u d á l o s t m i , k t e r é j e š tě n e n a s t a l y . T a t o z měn a v m y š l e n í v k o m b i n a c i s n e d o s t a t k e m z k u š e n o s t í s e n a v e n e k p r o j e v u j e c h o v á n í m t y p u „ v š e c h n o v í m a v š e c h n o z n á m “ . ( 3 4 )

V e s v é m s e b e h o d n o c e n í s e p u b e s c e n t v í c e s p o l é h á s á m n a s e b e , z a t í m c o dří v e s i o s o bě v y t v áře l pře d s t a v u n a z á k l a dě j i n ý c h l i d í . T eď s e t e d y z ačí n á m n o h e m v í c e p t á t s a m a s e b e , k ý m v l a s t ně j e a b ý v á k s o bě v e l m i k r i t i c k ý . P r o t o ž e j i ž u m í pře m ý š l e t a b s t r a k t ně, pře d s t a v u j e s i r o v něž , k ý m b y s e c h těl s t á t , přiče m ž ča s t o u t í k á k n e r e á l n ý m f a n t a z i í m . P u b e s c e n t s e d e n n í m u s něn í o d d á v á v e l m i ča s t o a j e h o n e j t y p ičtěj š í m i t é m a t y b ý v a j í v l a s t n í v š e m o c n o s t a e r o t i k a .

P u b e s c e n t n e s n á š í k o m p r o m i s y a u s i l u j e o j e d n o d u c h é , pří m oča r é ře š e n í , j e v á š n i v ý m d i s k u t é r e m a s v é n á z o r y ( j a k o j e d i n é s p r á v n é ) d o k á ž e p r o s a z o v a t v e h e m e n t ně a v e l m i d l o u h o . J i n ý m t y p i c k ý m r y s e m p u b e s c e n t a j e p o c i t v l a s t n í v ý j i m ečn o s t i , m á z a t o , ž e j e h o m y š l e n k y a p o c i t y j s o u n a p r o s t o j e d i n ečn é , a p r o t o j e t a k é n i k d o j i n ý n e můž e p o c h o p i t . K o m u n i k a c e m e z i r o d iči a j e j i c h d o s p í v a j í c í m p o t o m k e m b ý v á p r o b l e m a t i c k á a o bě s t r a n y ča s t o v n í m a j í t o t é ž – t o t i ž ž e s t í m d r u h ý m s e n e d á m l u v i t . P u b e s c e n t i n e j s o u d o b r ý m i k o m u n i k ačn í m i p a r t n e r y m j . p r o s v o u v z t a h o v ačn o s t , ča s t é v ý b u c h y a n e pře d v í d a t e l n é r e a k c e . D o s pěl í n a o p a k p r o j e v u j í m á l o p o c h o p e n í těm t o pře c h o d n ý m j e vům a ča s t o n a d b y t ečně z k o u š e j í u p l a t n i t s v o u a u t o r i t u .

P r o p u b e s c e n t a j e v e l m i důl e ž i t á s k u p i n a v r s t e v n í ků, k t e r á p o s k y t u j e o p o r u j e h o n e h o t o v é i d e n t i tě – pře b í r á t z v . s k u p i n o v o u i d e n t i t u . V r s t e v n í c i s p o l u s d í l e j í z á j m y i s t a r o s t i . V e s k u p i ně s e k l a d e důr a z n a k o n f o r m i t u j e j i c h čl e nů, p o tře b a k o n f o r m i t y s e p r o j e v u j e v e s t y l u řeči , o b l é k á n í n e b o tře b a v p r e f e r o v á n í u rči t é z n ačk y m o b i l n í c h t e l e f o nů. z a t o , ž e s e čl e n

s k u p i n y v z d á s v é i n d i v i d u a l i t y , p o s k y t u j e m u s k u p i n a j i s t o t u a při j e t í .

K e k o n c i p u b e s c e n c e p o t k á v á něk t e r é j e d i n c e p r v n í z a m i l o v a n o s t . S v é h o p a r t n e r a s i d o s p í v a j í c í v e l m i i d e a l i z u j í a m a j í p o tře b u ča s t é h o k o n t a k t u s n í m . T y t o v z t a h y b ý v a j í vět š i n o u p l a t o n i c k é .

A d o l e s c e n c e

A d o l e s c e n c e j e l o k a l i z o v á n a při b l i ž ně m e z i 1 5 . a 2 0 . r o k e m ž i v o t a čl o věk a . N a p očá t k u j e p o h l a v n í z r a l o s t a u k o nče n í z á k l a d n í š k o l y , n a k o n c i p a k e k o n o m i c k á n e z á v i s l o s t a n á s t u p d o z a měs t n á n í ( c o ž s e n e t ý k á n a př. v y s o k o š k o l s k ý c h s t u d e n tů) . A d o l e s c e n c e j e j a k é s i pře c h o d n é o b d o b í , k t e r é čl o věk u s l o u ž í k u r o v n á n í s i v l a s t n í c h h o d n o t , p o s t o jů a c í lů, a b y n á s l e d ně d o k á z a l d o bře n a k l á d a t s e d věm a z á k l a d n í m i a t r i b u t y d o s pěl o s t i , s e s v o b o d o u a o d p o věd n o s t í .

V t é t o f á z i s e d o t v áří i d e n t i t a – d o s pěl ý j e d i n e c v o p t i m á l n í m pří p a dě v í , k ý m j e , z n á t e d y s v é v l a s t n o s t i , s v é s i l n é i s l a b é s t r á n k y , j e s i věd o m l i m i tů s v ý c h m o ž n o s t í a v y t ýčí s i r e a l i s t i c k é c í l e . A d o l e s c e n t m á v z á s a dě d vě m o ž n o s t i , j a k d o j í t k v l a s t n í m u s e b e p o j e t í , k e s v é i d e n t i tě: b uď pře v e z m e něj a k ý v z o r e c o d r o d i n y n e b o j i n ý c h l i d í , n e b o s i v y t v oří i d e n t i t u a k t i v ně s á m . P r v n í m o ž n o s t j e p o h o d l n á , j i s těj š í , a l e p a t r ně n e u m o ž n í čl o věk u v í c e r o z v i n o u t s v é m o ž n o s t i . D o j í t s i k i d e n t i tě v l a s t n í c e s t o u v y ž a d u j e pře k o n á v á n í pře k á ž e k , t e d y m j . o d o l n o s t , v y t r v a l o s t a s e b e důvěr u . T a k o v ý čl o věk můž e z p r a v i d l a l é p e r e a l i z o v a t s vůj p o t e n c i á l .

K r o mě t o h o j e t u o v š e m m o ž n o s t , ž e j e d i n e c n e n í v h l e d á n í s a m a s e b e ú s pěš n ý . T o s e můž e p r o j e v i t t z v . a d o l e s c e nčn í m m o r a t o r i e m , k d y čl o věk z a t í m o d k l á d á d e f i n i t i v n í r o z h o d n u t í

o h l e d ně v l a s t n í h o z a c í l e n í a e x p e r i m e n t u j e s růz n ý m i r o l e m i . T a k o v é m u j e d i n c i t r v á d é l e , n e ž s e „ u s a d í “ . N e ú s pěc h v e v y t v áře n í i d e n t i t y můž e m í t t a k é f o r m u t z v . d i f ú z n í i d e n t i t y , k t e r á v k r a j n í c h pří p a d e c h s p a d á j i ž d o o b l a s t i p a t o l o g i e .

Z r a l o s t j e d i n c e s e p r o j e v u j e m j . v e s c h o p n o s t i n a v á z á n í a u d r ž e n í d l o u h o d o b é h o i n t i m n í h o v z t a h u , k t e r ý v ž d y u m o ž n í m n o h é z í s k a t , a l e v y ž a d u j e t a k é m n o h é h o s e v z d á t .

P r o a d o l e s c e n t a j e v e l m i důl e ž i t é j e h o těl o a z e v něj š e k , f y z i c k á k r á s a a n e b o s í l a b ý v a j í důl e ž i t ý m i s o učá s t m i s e b e p o j e t í . Pří p a d n á e x t r a v a g a n c e v o b l é k á n í , úče s u a p o d . S i g n a l i z u j e vět š i n o u pří s l u š n o s t k něj a k é s k u p i ně a t o u h u p o p o z o r n o s t i o k o l í . T y t o p r o j e v y s b l í ž í c í s e d o s pěl o s t í p o s t u p ně u s t u p u j í . P o d o b ně j a k o v p u b e s c e n c i j s o u i n y n í p r e f e r o v á n a j e d n o z n ačn á a z á s a d n í ře š e n í p r o b l é mů, pře t r v á v á n e c h uť k e k o m p r o m i sům a t y p i c k é j e z l e hčo v á n í n e b o ú p l n á i g n o r a c e c i z í c h „ d o b r ý c h r a d “ . M y š l e n í j e v e l m i p r u ž n é a v ý k o n n é . A d o l e s c e n t m á z a t í m p o měr ně m á l o z k u š e n o s t í , c o ž b ý v á v něk t e r ý c h pří p a d e c h p a r a d o x ně v ý h o d n é – můž e při j í t n a ře š e n í , k t e r é b y s t a r š í h o a z k u š e něj š í h o čl o věk a n e n a p a d l o . Z k u š e n o s t j e pří n o s e m , p r o t o ž e čl o věk a c h r á n í pře d o p a k o v á n í m dří věj š í c h c h y b , a l e z á r o v eň t a k é z á těž í , k t e r á m u ča s t o b r á n í v h l e d á n í n o v ý c h c e s t .

V t é t o e t a pě s e měn í v z t a h m e z i d o s p í v a j í c í m a j e h o r o d iči . T i vět š i n o u , ačk o l i t o m u n e b ý v a j í r á d i , d e f i n i t i v ně z t r á c í s v o u n a dřa z e n o u p o z i c i n a d „ s v ý m d í tět e m “ a m í v a j í v t é t o s o u v i s l o s t i a m b i v a l e n t n í p o c i t y . N a j e d n u s t r a n u věd í , ž e j e j i c h p o t o m e k j e j i ž d o s pěl ý , a l e s o uča s ně s e n a ú r o v n i e m o c í s t o u t o s k u t ečn o s t í o d m í t a j í s m íři t .

A d o l e s c e n t , k t e r ý s i j e j j i ž j i s těj š í s á m s e b o u , p o s t u p ně z t r á c í p o tře b u d e m o n s t r a t i v ně s e v y m e z o v a t vů či r o d ič ům a j e h o

v z t a h k n i m s e p o s t u p ně u k l i dňu j e . V o p t i m á l n í m pří p a dě s e p o d aří d o c í l i t n o v é f o r m y p o z i t i v n í h o a o b o h a c u j í c í h o v z t a h u r o d ič ů a j e j i c h d o s pěl é h o p o t o m k a .

Důl e ž i t o u ú l o h u v o b d o b í a d o l e s c e n c e s e h r á v a j í v r s t e v n í c i d o s p í v a j í c í h o . T e n v d o bě, k d y s e u v o lňu j e z v a z e b n a r o d i n u , a l e s o uča s ně j e š tě n e n í s c h o p e n f u n g o v a t z c e l a s a m o s t a t ně, p o tře b u j e o p o r u o d l i d í , k t eří j s o u n a t o m p o d o b ně, s n i m i ž t a k é s d í l í s v é p r o ž i t k y a z í s k á v á s o c i á l n í d o v e d n o s t i . V r s t e v n i c k á s k u p i n a m á p o tře b u o d l i š i t s e něj a k ý m z půs o b e m o d o s t a t n í c h . T o s e děj e p o m o c í růz n ý c h r i t u á lů, ú p r a v y z e v něj š k u , p r e f e r e n c e u rči t é h o d r u h u h u d b y a p o d . T í m j e n a p l něn a t o u h a a d o l e s c e n t a p o j e d n o z n ačn o s t i a v y m e z e n í – e x i s t u j e s vět „ m y “ a s vět „ m i m o n á s “ .

J a k b y l o j i ž u v e d e n o , c e l ý v ý v o j o d dět s t v í k d o s pěl o s t i j e c h a r a k t e r i z o v á n n e u s t á l ý m o s a m o s t a tňo v á n í m , t e n t o p r o c e s z a s a h u j e i v r s t e v n i c k o u a d o l e s c e nčn í s k u p i n u o d k t e r é s e z r a l ý j e d i n e c p o m a l u o d p o u t á v á .

S e x u á l n í p o tře b a s e s t á v á p o tře b o u p s y c h o s o c i á l n í . P a r t n e r s k é v z t a h y j s o u c h a r a k t e r i s t i c k é v e l k o u z a m i l o v a n o s t í a i d e a l i z o v á n í m p r o těj š k u . P r v n í s e x u á l n í s t y k j e důl e ž i t ý m m e z n í k e m v ž i v o tě čl o věk a – s u b j e k t i v ně z v y š u j e s p o l eče n s k o u p r e s t i ž a j e t o d a l š í důk a z d o s pěl o s t i a n e z á v i s l o s t i a v n a š í k u l t uře j e d o s pěl o s t j a k o t a k o v á v y m e z e n á v p o d s t a tě e k o n o m i c k o u s a m o s t a t n o s t í .

3. DEFI NICE SEBEPOŠKOZENÍ, VÝSKYT, KLINICKÉ ZNAKY, TERAPIE

S e b e p o š k o z o v á n í pře d s t a v u j e c h o v á n í b e z věd o m é h o a c í l e n é h o z á měr u z e mří t , j e h o ž důs l e d k e m j e p o š k o z e n í těl e s n é i n t e g r i t y . Pře s n á d e f i n i c e t a k o v é h o j e d n á n í j e n e s n a d n á a n e m á c h a r a k t e r pře s n é k l i n i c k é d e s k r i p c e a k l a s i f i k a c e .

S e b e p o š k o z o v á n í v k l i n i c k é m s l o v a s m y s l u pře d s t a v u j e k a t e g o r i i , k t e r á m á s o c i á l n í k o n t e x t a s o c i o k u l t u r n í p o z a d í .

Z a c h á z e n í s li d s k ý m těl e m j e d e t e r m i n o v á n o s o c i á l n í m i o k o l n o s t m i a r i t u á l y , k t e r é m a j í k u l t u r n í a s o c i á l n í v ý z n a m . T y t o o k o l n o s t i r o z h o d u j í o t o m , k t e r é z á s a h y d o l i d s k é h o těl a l z e p o k l á d a t z a k o n v e nčn í n o r m u ( n a př. t e t o v á n í n e b o p i e r c i n g ) a k t e r é j i ž m a j í c h a r a k t e r s e b e p o š k o z o v á n í v p a t o l o g i c k é m s l o v a s m y s l u . J e zře j m é , ž e s e b e p o š k o z u j í c í a s i u c i d i á l n í c h o v á n í s e o d l i š u j e , a l e t o t o o d l i š e n í n e b ý v á v ž d y v k l i n i c k é p r a x i s n a d n é . ( 1 8 )

A u t o m u t i l a c e ( s e l f m u t i l a t i o n ) pře d s t a v u j e s e b e p o š k o z e n í , k d e

n e jča s těj š í m o t i v a c e v y p l ý v á z p s y c h o t i c k é p o r u c h y a s e b e p o š k o z e n í můž e m í t s y m b o l i c k ý v ý z n a m . Pří k l a d e m j e

a u t o m u t i l a c e z a mě ře n á p r o t i čá s t i těl a ( n a př. r u c e , g e n i t á l i í m , očí m , j a z y k u ) s y m b o l i c k y v y j a dřu j í c í p a t o l o g i c k é p o c i t y v i n y a s e b e p o t r e s t á n í při těž k é d e p r e s i . B i z a r n í a u t o m u t i l a c e s e m o h o u v y s k y t n o u t u p a c i e n tů t r p í c í c h s c h i z o f r e n n í m o n e m o c něn í m . A u t o m u t i l a c e s e můž e t a k é v y s k y t n o u t j a k o v e d l e j š í p r o d u k t n e o b v y k l ý c h s e x u á l n í c h p r a k t i k s a d o m a s o c h i s t i c k é h o c h a r a k t e r u n e b o u o s o b s p o r u c h a m i o s o b n o s t i v z á těž o v ý c h s i t u a c í c h , j a k o j e n a př. t r e s t n í s t í h á n í ,

p o b y t v e věz e n í , n e d o b r o v o l n á h o s p i t a l i z a c e a můž e m í t úče l o v ý c h a r a k t e r .

S e b e p o š k o z o v á n í ( s e l h h a r m , s e l f i n j u r y , s e l f w o u n d i n g ) j e t e r m í n , k t e r ý j e n e jča s těj i s p o j o v á n s věd o m ý m , z á měr n ý m , ča s t o o p a k o v a n ý m s e b e p o š k o z o v á n í m ( s e b e z r aňo v á n í m ) b e z věd o m é s u i c i d i á l n í m o t i v a c e v něm ž d o c h á z í k n a r u š e n í těl e s n é

i n t e g r i t y , b e z z á v a ž n é h o l e t á l n í h o d o s a h u . N e jča s těj i j d e o ře z n á p o r a něn í kůž e , z á pěs t í , pře d l o k t í , hřb e tů r u k o u ,

š k r á b a n c e , v yře z á v á n í z n a ků d o kůž e . K s e b e p o š k o z e n í b ý v a j í p o u ž í v á n y o s t r é pře d mět y , n a př. ž i l e t k y , s k l o . D a l š í f o r m o u s e b e p o š k o z e n í j e p o p á l e n í , n a př. c i g a r e t o u n e b o z a p a l o v ače m . U v á děn é m o t i v y p r o s e b e p o š k o z e n í j s o u r o z l ičn é , n e jča s těj i u v á děn ý m m o t i v e m b ý v á p o c i t v z t e k u n a s e b e s a m é h o , ú l e v y o d n a pět í , něk d y t é ž přá n í z e mří t . S e b e p o š k o z o v á n í j e p o v a ž o v á n o z a j e d e n z e z n a ků n a r u š e n é o s o b n o s t i , n e jča s těj i h r a n ičn í h o c h a r a k t e r u . Něk d y s e o v š e m s e b e p o š k o z u j í c í c h o v á n í k o n c i p u j e s p í š e j a k o n á v y k o v á p o r u c h a , n e ž j a k o z n a k s p e c i f i c k é p o r u c h y

o s o b n o s t i . D o o k r u h u s e b e p o š k o z o v á n í b ý v á z a h r n o v á n o i pře d á v k o v á n í l é k y , k t e r é j e o p a k o v á n o a n e n í u něj p a t r n ý

pří m ý s u i c i d i á l n í m o t i v . I k d y ž v s e b e p o š k o z u j í c í m c h o v á n í můž e m e n a l é z t a p e l n a o k o l í , n e b ý v á s n a h a o z í s k á n í p o z o r n o s t i o k o l í j e d i n ý m m o t i v ačn í m m e c h a n i s m e m .

S y n d r o m z á měr n é h o s e b e p o š k o z o v á n í ( d e l i b e r a t e s e l f h a r m ) pře d s t a v u j e š i r š í p o j e t í s e b e p o š k o z u j í c í h o c h o v á n í , k t e r é j e v y děl e n é z k a t e g o r i e s u i c i d i á l n í c h p o k u sů a z a h r n u j e s e b e p o š k o z o v á n í j a k o s p e c i f i c k ý p a t o l o g i c k ý p r o j e v u p o r u c h o s o b n o s t i ( h r a n ičn í , h i s t r i o n s k é , d i s o c i á l n í , m n o h oče t n é p o r u c h y o s o b n o s t i ) , n e b o u p a c i e n tů s p o r u c h a m i pří j m u p o t r a v y ( m e n t á l n í b u l i m i e ) a p a c i e n tů z á v i s l ý c h n a n á v y k o v ý c h l á t k á c h .

S y n d r o m p oře z á v a n é h o z á pěs t í ( w r i s t c u t t i n g , s l a s h i n g ) m á c h a r a k t e r s e b e p o š k o z o v á n í , v něm ž d o m i n u j e p oře z á v á n í , t y p i c k y n a z á pěs t í a pře d l o k t í , k t e r é n a m á věd o m ý s u i c i d i á l n í m o t i v . P o p i s u j e s e , ž e a f e k t i v n í p r o j e v y , k t e r é d o p r o v á z e j í s e b e p oře z á v á n í , m a j í s p e c i f i c k o u d y n a m i k u a p růběh . P a c i e n t i

p r o ž í v a j í t e n z i a d y s f o r i i . S e b e p oře z á n í v e d e k ú l e vě a k o p a k o v á n í t o h o t o j e d n á n í . O s o b y , k t e r é s e p oře z á v a j í , m a j í

s n a h u p r o t i t o m u t o j e d n á n í b o j o v a t , a l e při s n a z e o v l á d n o u t s e p r o ž í v a j í n a pět í , d y s f o r i i a v z t e k , a f e k t o v a n o u k o m b i n a c i , k t e r á v e d e k o p a k o v á n í s e b e p o š k o z u j í c í h o j e d n á n í .

Pře d á v k o v á n í l é k y ( s e l f p o i s o n i n g , o v e r d o s i n g ) pře d s t a v u j e n e i n d i k o v a n é , n e při mě ře n é n e b o n a d měr n é u ž i t í d á v k y l é ků b e z zře t e l n é h o s u i c i d i á l n í h o ú m y s l u . Pře d á v k o v á n í b ý v á ča s t o o p a k o v a n é . Můž e j í t o l é k y , k t e r é b y l y p a c i e n t o v i pře d e p s á n y n e b o k t e r é p a tří něk o m u z r o d i n y , a l e i t a k o v é , k t e r é n á h o d ně n a j d e v d o m á c í l é k á r n ičc e . ( 1 8 )

V l i t e r a t uře s e u v á d í , ž e k o l e m čt yř p r o c e n t v š e c h p a c i e n tů v p s y c h i a t r i c k ý c h o d děl e n í c h n e m o c n i c s e p oře z á v á . Ž e n y pře v a ž u j í n a d m u ž i v p o měr u 3 : 1 a v ý s k y t s e b e p o š k o z o v á n í u p s y c h i a t r i c k ý c h p a c i e n tů j e 5 0 x ča s těj š í , n e ž v běž n é

p o p u l a c i . Z v l á š tě ča s t é j e u o s o b z á v i s l ý c h n a n á v y k o v ý c h l á t k á c h . P a c i e n t i b ý v a j í n e jča s těj i s t a r š í a d o l e s c e n t i . T y p i c k ý m pří k l a d e m j s o u a d o l e s c e n t n í d í v k y . I k d y ž něk t e r é z d r o j e u v á děj í v y š š í p oče t s e b e p o š k o z u j í c í c h s e m u žů, k t eří s e v š a k d o p éče z d r a v o t n i c k ý c h z aří z e n í n e d o s t a n o u . ( 1 9 )

S e b e p o š k o z e n í m á t e n d e n c i s e o p a k o v a t a můž e p r o b í h a t p o řa d u l e t . Vět š i n a s e b e p o š k o z u j í c í c h o s o b s e p oře z á v á m í r ně

( d e l i c a t e s e l f - h a r m i n g ) , o b v y k l e v s o u k r o m í . N e jča s těj i p oře z á v a n ý m i čá s t m i těl a j s o u z á pěs t í a p a ž e , něk d y i n o h y . O b l iče j , p r s a a bři c h o j s o u p oře z á v á n y v ý j i m ečně. S e b e p o š k o z u j í c í c h o v á n í m í v á t a k é c h a r a k t e r p o p á l e n í , n e b ý v á o v š e m t a k ča s t é . U s e b e p o š k o z u j í c í c h s e o s o b b ý v á ča s t ý v ý s k y t p o r u c h o s o b n o s t i a d i s o c i a t i v n í p a t o l o g i e .

Vět š i n a o s o b , k t e r á s e p o š k o z u j e , n e c í t í v p růběh u a k t b o l e s t . Něk t e r é s t u d i e u v á d í , ž e v p o z a d í n e v n í m á n í b o l e s t i při s e b e p o š k o z o v á n í l e ž í d i s o c i a t i v n í m e c h a n i s m u s z a příčiňu j í c í z měn y c í těn í , p o c i t y d e r e a l i z a c e a d e p e r s o n a l i z a c e .

S e b e p o š k o z o v á n í s e můž e r o z š íři t n a p s y c h i a t r i c k ý c h o d děl e n í c h , i n t e r n á t e c h věz e n í c h a p o d o b n ý c h z aří z e n í , k d e m á p o d o b u p s y c h i c k é n á k a z y . ( 2 6 )

O p a k o v a n é s e b e p o š k o z o v á n í b ý v á s p o j o v á n o s o s o b n o s t n í p a t o l o g i í , n e jča s těj i s p o r u c h o u o s o b n o s t i h r a n ičn í h o t y p u . B ý v á u v á děn a i d i s o c i á l n í , h i s t r i o n s k á a m n o h oče t n á p o r u c h a o s o b n o s t i .

O t t o K e r n b e r g s e z a b ý v a l t y p y p a c i e n tů s h r a n ičně o r g a n i z o v a n o u o s o b n o s t í a a g r e s i v n í m i p r o j e v y vů či v l a s t n í m u těl u . N a l e z l u n i c h n e d o s t a t ečn o u i n t e g r a c i s u p e r e g a , n e s c h o p n o s t p r o ž í v a t v i n u a p o h o t o v o s t k a f e k tům a h něv u . V yčl e n i l tři s k u p i n y těc h t o p a c i e n tů:

1 . P a c i e n t i s h i s t r i o n s k o u n e b o i n f a n t i l n í o s o b n o s t n í p o r u c h o u , k t eří m a j í n e j b l í ž e k t y p u h r a n ičn í o s o b n o s t i . A u t o d e s t r u k t i v n í p r o j e v y s e u n i c h o b j e v u j í v d o bě, k d y c í t í h něv n e b o h něv s m í š e n ý s d e p r e s í a z t r á c í k o n t r o l u n a d s v ý m i o b j e k t y . J e j i c h a u t o d e s t r u k t i v n í c h o v á n í e v o k u j e v d r u h ý c h o s o b á c h p o c i t y v i n y . 2 . V á ž něj š í t y p pře d s t a v u j í p a c i e n t i s m a l i g n í m n a r c i s m e m . A u t o d e s t r u k t i v n í c h o v á n í s e o b j e v u j e t e h d y , k d y ž j e z n e h o d n o c e n a j e j i c h p a t o l o g i c k á g r a n d i o z i t a . J e j i c h

a u t o d e s t r u k t i v n í p r o j e v y m a j í t r i u m f u j í c í c h a r a k t e r a půs o b í s a d i s t i c k y n a d r u h é o s o b y , k t e r é s e k vůl i t o m u t r á p í .

3 . P s y c h o t ičt í p a c i e n t i s b i z a r n í m i s u i c i d i á l n í m i p o k u s y .

Příči n y s e b e p o š k o z u j í c í h o c h o v á n í b ý v a j í d á v á n y d o s o u v i s l o s t i s dět s k ý m i t r a u m a t y , z v l á š tě s e s e x u á l n í m z n e u ž í v á n í m . Pře d p o k l á d á s e , ž e při n e d o s t a t ečně d o b r é dět s k é z k u š e n o s t i s p éčí b l í z k é o s o b y s e v y t v áří p o h o t o v o s t o b r a c e t a g r e s i v n í i m p u l s y vů či v l a s t n í m u těl u . T a t o p o h o t o v o s t s e m a n i f e s t u j e z e j m é n a v o b d o b í a d o l e s c e n c e .

P růběh a k t u s e b e p o š k o z e n í m á n á s l e d u j í c í z n a k y :

• pří t o m n o s t p r e c i p i t u j í c í u d á l o s t i ( n a př. z t r á t a v ý z n a m n é h o v z t a h u

• z e s í l e n í p o c i tů d y s f o r i e , n a pět í , ú z k o s t i

• m y š l e n k y n a s e b e p o š k o z e n í

• p o k u s y s e b e p o š k o z u j í c í j e d n á n í o d v r á t i t

• n á s l e d u j e s e b e p o š k o z e n í

• v ý s l e d k e m j e u v o l něn í n a pět í .

U o s o b , k t e r é s e s e b e p o š k o z u j í , h r a j e ča s t o důl e ž i t o u ú l o h u p r e c i p i t u j í c í u d á l o s t ( n e jča s těj i z t r á t a v ý z n a m n é v a z b y ) , k t e r o u n e l z e v yře š i t a d a p t i v n í m z půs o b e m a k t e r á s p e c i f i c k y s t i m u l u j e r o z v o j p o c i tů b e z m o c i , l í t o s t i , v z t e k u , kři v d y a přá n í p o m s t í t s e . A g r e s e s e o b r a c í vů či v l a s t n í m u těl u . V z n i k a p růběh a k t u s e b e p o š k o z e n í b ý v á p r o v á z á n růz n ý m i f a n t a z i e m i , k t e r é m o h o u m í t i s e x u a l i z o v a n ý c h a r a k t e r . V z o r e c s e b e p o š k o z u j í c í h o s e a k t u m á t e n d e n c i s e o p a k o v a t p o d o b ně j a k o j i n é n á v y k o v é p r o j e v y ( n a př. z n e u ž í v á n í l é ků) .

T e r a p i e dět í a d o s p í v a j í c í c h , k t eří s e s e b e p o š k o z u j í j e o b v y k l e k o m p l e x n í a o b s a h u j e růz n é t e r a p e u t i c k é m o d a l i t y , i n t e g r u j e p s y c h o s o c i á l n í i b i o l o g i c k é m e t o d y l éčb y . H o s p i t a l i z a c e j e